De kerk op de heuvel bij de Theije

De kerk op de heuvel bij de Theije

Veel inwoners van ‘t Wold werpen bewust of onbewust dagelijks een blik op de Nederlands Hervormde kerk aan de Oldemarktseweg. Een rijksmonument dat al ruim zes eeuwen lang een belangrijke rol speelt in de geschiedenis van ons dorp. In dit artikel een beschrijving van de rijke historie van de kerk en haar gemeente.

Op 23 juni 1368 schrijft paus Urbanus VI aan de bisschop van Utrecht Floris van Wervelinkhoven :

 “ De mensen uit het dorp Steenwijkerwold dat onder uw bisdom behoort zover van de parochiekerk uit Steenwijk ligt dat de mensen uit dit dorp niet in redelijke tijd naar die kerk kunnen gaan om de heilige mis te horen, omdat er tussen de kerk en dit dorp, moerassen en twee sterk stromende beken* zijn. En bovendien durven de mensen, zelfs als het water bevroren is, of in de zomertijd laag staat, genoemde kerk die ligt te midden van dwingelanden, die onlangs enige mensen uit het genoemde dorp hebben gegrepen en hen aan folteringen hebben onderworpen, totdat ze zich vrij zouden kopen. U dient er niettemin voor te zorgen dat dat deze kapel wordt voorzien van een geschikt persoon om de zielzorg uit te oefenen. Beroep zal niet mogelijk zijn, tegensprekers kunt gij op ons gezag dwingen , zonder mogelijkheid van beroep.”

*Hiermee wordt bedoeld de riviertjes Aa en de Reune.

De brief is het antwoord op een verzoek van enkele bewoners van Steenwijkerwold om een eigen zelfstandige parochiekerk met een eigen priester te mogen oprichten.

De handtekening van de paus staat wel onder deze brief maar het is twijfelachtig of Urbanus VI in Rome zich bezighield met de kerkelijke problemen van het nietige Steenwijkerwold. Waarschijnlijk is de brief geschreven door één van zijn kardinalen die zich bezighield met de Noordelijke Nederlanden.

In de tweede helft van de 13^e  eeuw werd er “op de heuvel bij de Theije”, zoals deze plaats genoemd werd, een klein kapelletje gebouwd. Dit is de plaats waar de huidige Hervormde kerk staat. Dit kapelletje werd vernoemd naar de heilige Sint Dionysius. Dionysius was de eerste bisschop van Parijs die rond het jaar 250 werd onthoofd door heidenen. Deze heilige wordt altijd afgebeeld met zijn afgeslagen hoofd in zijn handen. De reden dat Dionysius dit doet zou volgens de overlevering zijn dat hij niet begraven wilde worden in Montmatre maar tien kilometer verderop in de plaats Saint-Denis.

Heilige Dionysius tot 1401de Patroonheilige van Steenwijkerwold	Heilige Andreas vanaf 1401 de Patroonheilige van Steenwijkerwold	Het Andreaskruis verwerkt in de vlag van voormalige gemeente Steenwijkerwold. De leeuw staat voor kracht en moed

Het kapittel (bestuur) van de moederkerk Sint Clemens uit Steenwijk, waaronder Steenwijkerwold viel, voelde er weinig voor dat Steenwijkerwold een zelfstandige parochie zou worden. De belangrijkste reden hiervan was dat de inkomsten uit de kerkdiensten zouden teruglopen. Ook zou het besluit van de paus betekenen dat de Sint Clemens belangrijke inkomsten van een aantal boerderijen in Steenwijkerwold kwijt zou raken. In 1387 werd op de plaats van de Dionysius kapel, begonnen met de bouw van de huidige kerk. De bouw heeft ruim drie jaar geduurd. Het karakteristieke torentje werd een eeuw later geplaatst.

Tot het jaar 1401 hebben de Steenwijkers  met alle middelen geprobeerd om de kerkelijke afscheiding te dwarsbomen. De stichtingsakte voor de nieuwe parochie werd op 21 januari 1401 opgemaakt. De nieuwe parochie was nog niet helemaal van de Steenwijkers af, want het moest jaarlijks 20 schepels (ongeveer 200 kilo) wintertarwe als compensatie betalen. Dit was voor onderhoud van de Sint Clemenskerk, het kerkhof en de brug over de rivier De Aa.

De nieuwe patroonheilige van de parochie werd de apostel Sint Andreas, bekend van het x-vormige kruis waaraan hij zijn dood vond. Als pastoor werd Herman Honthorst benoemd. Pastoor zijn in Steenwijkerwold was in die tijd geen goed betaalde baan. Om in zijn onderhoud te voorzien hield mijnheer pastoor ook koeien en varkens.

In 1524 werd Geert Vos uit de Voshoek, het huidige buurtschap Basse, benoemd tot pastoor. Voshoek was in die tijd een kleine gemeenschap met kleine boeren.

Omstreeks 1580 werd hier in de omgeving het Protestantse geloof steeds populairder. In die tijd was de rondreizende predikant Johan Hendriks uit Coevorden rond Steenwijkerwold niet zonder succes actief om de nieuwe leer te verkondingen.

Het vertrek in1592 van de Spaanse soldaten uit Steenwijk betekende een verbod op het uitoefenen van het Katholieke geloof. De Sint Andreas kerk kwam met al zijn bezittingen in handen van de aanhangers van Luther en Calvijn. Veel Katholieken gingen over naar de nieuwe leer. In tegenstelling tot andere plaatsen bleef een echte beeldenstorm hier uit.  Waardoor de overgang naar het nieuwe geloof vrij geruisloos verliep.  Wel heeft het jaren geduurd voordat alle goederen en landerijen van de Katholieke kerk overging naar de Hervormde kerk. De eerste dominee die in de kerk preekte was F. Overkamp.

De familie Klaas en Froukje Croeve uit Gelderingen boden de Katholieken de gelegenheid om op hun slot hun kerkdiensten voort te zetten. Ook gaven ze onderdak aan rondreizende katholieke priesters.

Het was sinds de Middeleeuwen gebruikelijk dat welgestelde mensen begraven werden in de kerk. Dit werd in 1829 om hygiënische redenen wettelijk verboden.

Hier komt ook de bekende uitdrukking “rijke stinkerd” vandaan.

De opvallendste zerk is die van de Katholiek Petrus Croeve uit 1624 die vooraan in de kerk ligt met de Latijnse tekst:

ANNO DOMINI 1624 22 SEPT IN DOMINO SPECTATUS

PETRUS CROEVE ALIAS SCHVLTINK ATRIUM LIBERALIUM MAGISTER

& NOTARIS PVB.P.P.M.D. RIP

Vertaald: In het jaar 1624, 22 september, Petrus Croeve, anders genoemd Schultink, meester in de vrije kunsten, wetenschappelijk, openbaar notaris. Ter eeuwige gedachtenis is hier gesteld (Perfetua Memorial), dat hij ruste in vrede. (Requiescat in Pace)

Het begraven van een vooraanstaande Katholiek in een Hervormde kerk, geeft goed aan dat er geen felle geloofsstrijd werd gevoerd in Steenwijkerwold.

Tot 1843 werden de Katholieke inwoners van Steenwijkerwold op het kerkhof bij de hervormde kerk begraven. In dat jaar kregen ze een eigen begraafplaats op Gelderingen.

De preekstoel

De preekstoel in de kerk is gemaakt van kostbaar Slavonisch eikenhout uit de Balkan. Door wie hij gemaakt is, en in welk jaar is niet bekend. Er gaat een verhaal rond dat de preekstoel door een pastoor in de 16^e eeuw gemaakt zou zijn. Door zijn plotselinge dood zouden er twee figuren ontbreken. Volgens de Stichting Kerkelijk Kunstbezit (SKK) is deze uitleg een fabel en dateert de preekstoel uit de 18^e eeuw. Wat ook vaak gedacht wordt is dat de figuren op de stoel de Heilige Petrus of Andreas en de engel Gabriël zouden voorstellen. Het meest waarschijnlijke is dat het om een personificatie (beeldspraak) gaat van een deugd. De preekstoel is volgens de experts van de SKK te beschouwen als één van de mooiste van ons land.

Koning Willem II

In de 19e eeuw kwamen verschillende arme gezinnen, die afkomstig waren uit de kolonie van de Maatschappij van Weldadigheid in Willemsoord, hier naar de kerk.  De kerkenraad deed in 1846 daarom een verzoek aan koning Willem II om een bijdrage voor de uitbereiding van het aantal kerkbanken en voor de bouw van een nieuw orgel. Voor de arme kolonisten waren er geen banken beschikbaar, zij moesten daarom noodgedwongen op de grond plaatsnemen. De koning gaf een bijdrage en de zitplaatsen en het nieuwe orgel konden worden aangeschaft. Een deel van het orgel stamt nog steeds uit die periode. In 1852 kreeg Willemsoord een eigen Protestantse gemeente en kwamen er geen Hervormde kolonisten voor kerkbezoek meer naar Steenwijkerwold.

 

Statenbijbel

Op 10 november 2001 werd de eeuwenoude Statenbijbel die op de kansel lag gestolen. De bijbel was in 1988 nog door kloosterlingen van het klooster  “Nieuw Sion” in Diepenveen gerestaureerd. De huidige statenbijbel gedrukt in 1710 is afkomstig uit de voormalige kerk in Peperga.

Klokken

In de 17^e en 18^e eeuw werden er voor de kerk twee klokken gegoten. In 1624 een grote, en in 1715 een kleine. Tot 1943 hingen deze twee klokken naast elkaar in de toren.

Beide klokken werden tijdens de Tweede Wereldoorlog door de Duitsers gevorderd. De kleine klok werd na de oorlog teruggevonden. In 1976 werd er na een inzamelingsactie onder de bewoners van Steenwijkerwold een nieuwe grote klok aangeschaft.  Deze klok dateert uit 1949 en hing oorspronkelijk in de Hervormde kerk van het Friese dorpje Jutrijp. De grote klok hangt onder de kleine klok. Voor het verluiden van overledenen wordt de grote klok geluid. Dit gebeurt ’s morgens om 9 uur. Sinds 1978 staat in de toren een toren-uurwerk dat alleen de uren slaat.

De eerste afbeelding van de Hervormde kerk dateert uit 1732 en is gemaakt door de Amsterdamse tekenaar Cornelis Pronk die in dat jaar op doorreis was naar Friesland. De afgebeelde toren waaide rond 1750 van de kerk. Pas in 1839 kreeg de kerk zijn huidige toren. Ruim honderdtien jaar is de kerk “torenloos” geweest. Het schilderij is in bezit van het Rijksmuseum in Amsterdam. Het lijkt of het is getekend vanaf de Ten Holtheweg.

Christelijk onderwijs in Steenwijkerwold

In 1811 werd op de hoek Oldemarktseweg / Gelderingen, op de plaats waar nu het wooncentrum “Het Olde Wold”, is gevestigd, een openbare gemeentelijke basisschool gebouwd.

In 1897 ging deze school door brand verloren. Op dezelfde plaats werd later een nieuwe kleinere school gebouwd.

Het hoefde niet zo groot te worden, omdat Katholieke kinderen vanaf eind 19^e eeuw terecht konden op de nieuwe Katholieke school op Gelderingen.

Openbaar onderwijs was de enige vorm van onderwijs dat door de staat tot 1917 werd betaald. Oprichting van een niet openbare school was vanaf 1848 wel mogelijk, maar moest door de ouders zelf betaald worden. Protestant en openbaar onderwijs bleven nog tot januari 1922 tot elkaar veroordeeld. In 1919 werd besloten om een nieuwe school te bouwen op de hoek Ten Holteweg en de huidige Blaankamp. Burgemeester Stroink was een tegenstander van de bouw, omdat hij bang was voor leegloop van de openbare school. Tijdens de beslissende raadsvergadering over dit onderwerp was een Katholiek gemeenteraadslid die tegen het plan was niet aanwezig. De stemmen staakten bij vijf tegen vijf. In de notulen staat hierover vermeld:

“dank zij het kloeke optreden van onze nieuwe wethouder met andere rechtse raadsleden lukte het in een volgende raadsvergadering wel”.

De bouw liep vertraging op omdat de provincie Overijssel pas in 1921 de definitieve toestemming voor de bouw gaf.

Op donderdag 5 januari 1922 vond de feestelijke opening plaats . De school kreeg de naam: “School met den Bijbel” In de notulen valt over deze opening te lezen:

“Het was duidelijk merkbaar dat er iets bijzonders gebeuren zouw. Temeer nog, toen vanuit de kerktoren alhier en op een gewone werkdag, midden in de week, het klokgelui weergalmde door het luchtruim, zoodat het ver over de sneeuw bedekte akkers en wouden hoorbaar was.”

Als hoofd van de school werd de heer P. Fokkens uit Rheezerveen benoemd. Voor hem werd een onderwijzerswoning aan de Ten Holteweg gebouwd.  In 1972 werd er een nieuwe christelijk school aan de Ten Holteweg gebouwd. De naam van de school werd veranderd in de Immanuëlschool. Voordat de school werd afgebroken, heeft een deel nog jaren dienstgedaan als peuterspeelzaal.

De “School met den Bijbel”  school rond 1960

 

De Hervormde kerk in het jaar 1908. Rechts café Pen. In de 18^e en 19^e eeuw was dit in gebruik als herberg en stalling voor paarden. Pastoor Muiteman verbood zijn katholieke parochianen op straffe van de hel om de dansavonden in het café te bezoeken. In 1954 begonnen de gebroeders Sloot hier een warenhuis. Tot voorkort woonde hier de familie Velner

Eigendommen

Het gebied dat vroeger “Kerkbuurt” werd genoemd, was vrijwel geheel in eigendom van de Hervormde gemeente Steenwijkerwold. Veel land werd aan boeren in de omgeving verhuurd. In de jaren 50 van de vorige eeuw kocht de gemeente Steenwijkerwold grote stukken land voor de aanleg van een nieuwe woonwijk “Kerkbuurt”.

Boeren betaalden hun landhuur aan de kerk tot in de vijftiger jaren van de vorige eeuw met rogge of haver. Dit werden de “Petri – en Martini pachten genoemd. Een manier van betalen die al sinds de middeleeuwen voorkomt. Het kerkbestuur verzamelde het graan en werd dan verkocht. De namen Petri en Martini betekenen, dat op de feestdag van Sint Petrus, 22 februari, en die van Sint Martinus, 11 november, de pachten voldaan moesten zijn. Het kerkbestuur ontving dus tweemaal per jaar de pachten. Deze vorm van betaling in natura, werd in 1960 afgeschaft en vervangen door betaling in geld.

De oude Pastorie uit 1902. Afgebroken in 1972 Op deze plaats is nu wooncomplex “ De Woldleite” gevestigd. De bouwkosten bedroegen f.6000,--

Verenigingsgebouw

Tegenover de kerk werd in 1928 een verenigingsgebouw gebouwd. Dit gebouw kreeg de naam “Het Lokaal”. In de volksmond werd het aangeduid als de “Zondagsschool”. In 1967 werd “Het Lokaal” afgebroken, om er op dezelfde plaats een modern gebouw te bouwen. Dit gebouw werd ’t Centrum genoemd. Dit maakte in 2010 weer plaats voor MFC Hoogthij. De bouw van ’t Centrum ging gepaard met heel wat discussie in het dorp. Het was oorspronkelijk de bedoeling dat “Het Lokaal” en het RK patronaatsgebouw zouden worden opgeheven en dat er een dorpshuis zou komen voor alle inwoners van Steenwijkerwold. Er werd zelfs geld voor het nieuw te bouwen dorpshuis ingezameld.  Het college van kerkvoogden kwam tot de conclusie dat ze liever een verenigingsgebouw voor zichzelf wilden. Dit besluit werd door een  deel van de bevolking als een grote teleurstelling ervaren. Het ingezamelde geld werd aan de gevers terugbetaald. Ruim 40 jaar later is het met de bouw van MFC Hoogtij toch gelukt om een dorpshuis te realiseren.

Toekomst

Net zoals in de rest van Nederland loopt, zowel bij de Protestantse als Katholieke kerk in Steenwijkerwold het aantal kerkleden de laatste jaren drastisch terug. Op dit moment voeren de bestuurders van beide kerken overleg om tot vormen van samenwerking te komen. Wie weet wordt het net zoals ruim vierhonderd jaar geleden weer één kerk.

Sjef Damhuis

 

Bronnen:       

• Kerkgeschiedenis van Steenwijkerwold, L.J. Damhuis 1989
• Wij in Steenwijkerwold Henk Bruinenberg 1980
• Reliwiki.nl
• Over de Hobbelde Bobbelde Heyde, A.J Gevers en A.J. Mensema 1985
• Jan Kuipers Steenwijk, klokkenspecialist.
• Ds. Eric van Veen en Bert Dedden voor opmerkingen en aanvullingen

   bij dit artikel